The landowners in Nawailevu, and even people of the Yasana ko Bua, have started signing a Petition on Nawailevu bauxite issue. The spokesman Vilikesa Kaidawa (mobile 9622189) of Nawailevu Village is currently moving around the area to collect signatures which will be completed by 25 April, 2015.
The $600,000 paid by Aurum Exploration (Fiji) Limited in November 2014 has been withheld by the Department of Lands saying its for the future generation. The landowners cannot receive their fair share of royalty as promised by the 2013 Consitution.
By 2014 mataqali Naicobo should have received $2m, mataqali Nalutu $240,000 and mataqali Noro $120,000 according to the Auditor General's Report in fair share of royalty. Aurum has only paid $600,000 in 4 years. The MOL states payment must be made in advance (mataqali Naicobo - $500,000 per annum, mataqali Nalutu - $70,000 per annum and mataqali Noro $30,000 per annum from the Minning Start Date). This was not honoured.
Attached is the letter to Land Owning Unit explaining the Petition to Parliament in May sitting.
Please print a copy of the Petition and sign as citizens in support. Do send your signed petitions to the Opposition Office before the 28 April 2015.
April 3, 2015
I kau: Na i tuvaki ni lisi ni bauxite e Nawailevu
Ni sa bula vinaka.
Sa mai tabaka na Auditor-General ni Matatanitu na nona repote me baleta na I tuvaki ni vakayagataki iyau kei na I lavo mai na 2007 kina 2013. Sa ratou cakacaka tiko kina na matabose lailai ni Palimedi na Public Accounts Committee (PAC). E bau tukuni talega ena repote oqo na veika e yaco ena kena vakayagataki na qele mai Nawailevu ka keli kina na bauxite.
E vakadeitaka na repote nona na Auditor-General na veika oqo:
· Mai na 88 na tiki ni qele (iTaukei kei na freehold) ka soli ena Land Use Unit “Land Bank” e 12 ga the tiki ni qele e a tabaki vakalawa ena pepa ena 2013. E dodonu vakalawa me dau tabaki na notisi vei qele era gadreva na vulagi daunibisinisi ena keli yautalei (bauxite, gold, copper etc) ka soli vata kei na gauna meda rawa ni volavola yani kina Dairekita ni Qele na lewe ni vanua ena noda coqa na I naki ni kena vakayagataki na qele koya. Mai na nona veivakaqaqai na Auditor-General e vakadeitaka main a vale ni volavola ni Land Use Unit “Land Bank” qele ni Mataqali Nalutu, Mataqali Noro kei na Mataqali Naicobo e a sega ni tabaki ena pepa me vaka e virikotora na lawa. E ratou a solia na lisi ni qele ni Mataqali e tolu oqo na Land Use Unit “Land Bank” ena nona vakatulewa taudua na Prime Minister ena 2011.
· E raica rawa talega na Auditor-General ni a soli na lisi ni qele ko Lovonidali (part of) e rauta e 26.1412ha, Nawailevu (part of) e rauta e 150.782ha kei Nawailevu (part of) e rauta e 7.8868ha ka soli ena 09/03/11 kina kabani ni Aurum Exploration (Fiji) Limited ni bera ni dua na soveya (survey) kei na kena vakadonui na survey plans me vaka e virikotora na lawa. E dau vakayacori taumada na vakadonui ni survey plans (e dau tiko kina na levu ni qele ena vakayagataki, na levu ni qele ena kovuta na lisi ka laurai kina na bauxite, ka wainimate kei na kasi kece ena vakayagataki, na vanua ena maroroi kina na benu etc.) me qai dau soli na lisi.
· E raica rawa na Auditor-General ni a vakatotolotaki na soli ni lisi ka sega ni muri na veika vakalawa baleta ni suguraka tiko na Aurum Exploration (Fiji) Limited ki vua na Prime Minister ni na vakatatao kina veivakatorocaketaki.
· E a vakadonuya na Prime Minister ena 7 Janueri 2011 na qele ni Mataqali Naicobo ka rauta e 150.7827ha ka rawa ni kune ena Plan number SO6268 kina “Land Bank”. Ena lisi naba 18262 ka tabaki ena Maji 2011 ka veiyalayalati kina na Dairekita ni Qele ena vukudratou na Trustees ni Mataqali Nawaicobo kei na Aurum Exploration (Fiji) Limited e soli kina na qele oqo me 20 na yabaki ka vakatekivu mai ena 01/02/2011. Na Mining Lease se lisi e virikotori kina na kena keli ga na bauxite ka me kua ni sivia e 1,000,000 tonnes ka me saumi vata tiko kei na rede, royalties kei environment bond (me baleta na kena yavalati na I tuvaki ni iyaubula).
· E a mani solia na Director Mines vua na Aurum Exploration (Fiji) Limited ena 13/05/2011 me tini na yabaki edua na Special Mining License me keli mai na dela ni qele ka yacova e tini na mita (10 meters) me baleta na bauxite.
· E dau biuta vaka I vola na tallyman ena levu na qele kei na vatu (soli and rocks) e sa keli ka dau vakau kina Land Use Unit Head Quarters e Suva me rawa ni cakacakataki kina na levu ni ilavo me sauma na Aurum Exploration (Fiji) Limited ena nona lisi. Ni gole yani na Auditor0General ena 13/10/2014 ena vanua ni cakacaka nona na tallyman e a yali tu na na tallyman ka sega ni laurai rawa na nona I vola ka dau tu kina na levu ni qele kei na vatu sa vakavodori oti. E ratou sega talega ni vakarautaka rawa na Land Use Unit “Land Bank” edua na I vola tukutuku (record) ni levu ni qele kei na vatu esa yauta oti na Aurum Exploration (Fiji) Limited. Sa dua na veilecayaki levu na tikina oqo baleta ena sega ni matata kina na levu ni ilavo me sauma na kabani ka rawarawa vua na Aurum Exploration (Fiji) Limited me veibataka na levu ni ilavo me sauma ena volume ni qele kei na vatu esa usana oti ki Jaina.
· E kalougata ni raica rawa na Auditor-General mai na Fiji Revenue and Customs Authority (FRCA) na levu ni tani (tonnage) ni qele e sa vakauta na Aurum Exploration (Fiji) Limited ena nodratou vakarauta na tabana ni kasitaba n bera ni biubiu na waqa ka laurai kina ni vakavodori e 1,287,843.7 tonnes ni bauxite me yacova mai na ka 14 ni Okotova 2014. Ena lisi naba 18262 ka soli kina Aurum Exploration (Fiji) Limited e a dodonu me kauta ga e 1,000,000 na tani. E laurai ni vakayagataka tiko na kabani na Special Mining Lease No.59 of 13/5/2011 na Director Mines ena kelikeli ka sega ni muria na veika e virikotori ena lisi naba 18262 ka soli ena 9/3/2011 ni yalana na kelikeli ena 10 meters mai na dela ni qele. E sa vakadeitaki ni sa siviya na tini na mita na levu ni kelikeli (depth) esa tara tiko na cakacaka ni Aurum Exploration (Fiji) Limited.
· Na Aurum Exploration (Fiji) Limited e dodonu me sauma na fair share of royalty kina Mataqali ena veiyabaki ni bera na yabakivou ni cakacaka (in advance). Sa kena I balebale na ilavo ni 2013 me sa saumi ena 2012. Na tikina oqo e virikotori ena veiyalayalati me vakatekivu mai na tiki ni siga ka tekivu kina na I cakacaka (Mining Start Date).
· E a soli vua na Aurum Exploration (Fiji) Limited e tolu na lisi e dela ni qele mai na Mataqali Naicobo, Mataqali Nalutu kei na Mataqali Noro.
o Na Mataqali Naicobo ka taukena e 150.7827 ha na qele e dodonu me taura tiko ena veiyabaki e $500,000 me vakatekivu mai na siga e a tekivu kina na cakacaka (Mining Start Date - 2011) me yacova ni cava na lisi.
o Na Mataqali Nalutu ka taukena e 26.1412hac ha na qele e dodonu me taura tiko ena veiyabaki e $70,000 me vakatekivu mai na siga e a tekivu kina na cakacaka (Mining Start Date - 2011) me yacova ni cava na lisi.
o Na Mataqali Noro ka taukena e 7.8868 ha na qele e dodonu me taura tiko ena veiyabaki e $30,000 me vakatekivu mai na siga e a tekivu kina na cakacaka (Mining Start Date - 2011) me yacova ni cava na lisi.
· Ena November 2014 sa qai sauma tu na Aurum Exploration (Fiji) Limited e $600,000 na udolu ena Tabana ni Qele (Department of Lands) ka rawa ni kune ena RR 263725 of 3/11/2014 ka se tikoga ena Lands me qai soli yani kina vei Mataqali. E dodonu me qai 2014 na Mataqali Naicobo me taura oti e 2 milioni na dola, na Mataqali Nalutu me taura oti 280,000 na udolu na dola kei na Mataqali Noro me sa taura oti e 120,000 na udolu na dola.
· Sa vakadeitaki talega ni sega ni a vakayacori vakasavasava na kerekere ni kabana me lisi ka sega ni vakayagataki na fomu ni application kei na nona vakarautaka na Aurum Exploration (Fiji) Limited na nona I tukutuku vaka ilavo me rawa ni vaka donui kina na nona kere lisi.
Na veika oqo e semati vata tiko kei na nona yalayala na turaga na Prime Minister ena dola ni cakacaka ena 2011 ka yalataka ena nona vosa, milioni, veivakavaletaki, veivakatorocaketaki, cakacaka kei na vuqa tale na ka.
Sa kerei meda saini ena I vola “pettion” me laveti kina Palimedi na noda kauwai ka me vakayacora na matanitu na veika sa yalataka oti ka vakabibi me sauma mai na Aurum Exploration (Fiji) Limited na vo ni ilavo sa dinau tu kina me yacova na 2016.
Vinaka,
Mosese Bulitavu
(Member of Parliament)
I kau: Na i tuvaki ni lisi ni bauxite e Nawailevu
Ni sa bula vinaka.
Sa mai tabaka na Auditor-General ni Matatanitu na nona repote me baleta na I tuvaki ni vakayagataki iyau kei na I lavo mai na 2007 kina 2013. Sa ratou cakacaka tiko kina na matabose lailai ni Palimedi na Public Accounts Committee (PAC). E bau tukuni talega ena repote oqo na veika e yaco ena kena vakayagataki na qele mai Nawailevu ka keli kina na bauxite.
E vakadeitaka na repote nona na Auditor-General na veika oqo:
· Mai na 88 na tiki ni qele (iTaukei kei na freehold) ka soli ena Land Use Unit “Land Bank” e 12 ga the tiki ni qele e a tabaki vakalawa ena pepa ena 2013. E dodonu vakalawa me dau tabaki na notisi vei qele era gadreva na vulagi daunibisinisi ena keli yautalei (bauxite, gold, copper etc) ka soli vata kei na gauna meda rawa ni volavola yani kina Dairekita ni Qele na lewe ni vanua ena noda coqa na I naki ni kena vakayagataki na qele koya. Mai na nona veivakaqaqai na Auditor-General e vakadeitaka main a vale ni volavola ni Land Use Unit “Land Bank” qele ni Mataqali Nalutu, Mataqali Noro kei na Mataqali Naicobo e a sega ni tabaki ena pepa me vaka e virikotora na lawa. E ratou a solia na lisi ni qele ni Mataqali e tolu oqo na Land Use Unit “Land Bank” ena nona vakatulewa taudua na Prime Minister ena 2011.
· E raica rawa talega na Auditor-General ni a soli na lisi ni qele ko Lovonidali (part of) e rauta e 26.1412ha, Nawailevu (part of) e rauta e 150.782ha kei Nawailevu (part of) e rauta e 7.8868ha ka soli ena 09/03/11 kina kabani ni Aurum Exploration (Fiji) Limited ni bera ni dua na soveya (survey) kei na kena vakadonui na survey plans me vaka e virikotora na lawa. E dau vakayacori taumada na vakadonui ni survey plans (e dau tiko kina na levu ni qele ena vakayagataki, na levu ni qele ena kovuta na lisi ka laurai kina na bauxite, ka wainimate kei na kasi kece ena vakayagataki, na vanua ena maroroi kina na benu etc.) me qai dau soli na lisi.
· E raica rawa na Auditor-General ni a vakatotolotaki na soli ni lisi ka sega ni muri na veika vakalawa baleta ni suguraka tiko na Aurum Exploration (Fiji) Limited ki vua na Prime Minister ni na vakatatao kina veivakatorocaketaki.
· E a vakadonuya na Prime Minister ena 7 Janueri 2011 na qele ni Mataqali Naicobo ka rauta e 150.7827ha ka rawa ni kune ena Plan number SO6268 kina “Land Bank”. Ena lisi naba 18262 ka tabaki ena Maji 2011 ka veiyalayalati kina na Dairekita ni Qele ena vukudratou na Trustees ni Mataqali Nawaicobo kei na Aurum Exploration (Fiji) Limited e soli kina na qele oqo me 20 na yabaki ka vakatekivu mai ena 01/02/2011. Na Mining Lease se lisi e virikotori kina na kena keli ga na bauxite ka me kua ni sivia e 1,000,000 tonnes ka me saumi vata tiko kei na rede, royalties kei environment bond (me baleta na kena yavalati na I tuvaki ni iyaubula).
· E a mani solia na Director Mines vua na Aurum Exploration (Fiji) Limited ena 13/05/2011 me tini na yabaki edua na Special Mining License me keli mai na dela ni qele ka yacova e tini na mita (10 meters) me baleta na bauxite.
· E dau biuta vaka I vola na tallyman ena levu na qele kei na vatu (soli and rocks) e sa keli ka dau vakau kina Land Use Unit Head Quarters e Suva me rawa ni cakacakataki kina na levu ni ilavo me sauma na Aurum Exploration (Fiji) Limited ena nona lisi. Ni gole yani na Auditor0General ena 13/10/2014 ena vanua ni cakacaka nona na tallyman e a yali tu na na tallyman ka sega ni laurai rawa na nona I vola ka dau tu kina na levu ni qele kei na vatu sa vakavodori oti. E ratou sega talega ni vakarautaka rawa na Land Use Unit “Land Bank” edua na I vola tukutuku (record) ni levu ni qele kei na vatu esa yauta oti na Aurum Exploration (Fiji) Limited. Sa dua na veilecayaki levu na tikina oqo baleta ena sega ni matata kina na levu ni ilavo me sauma na kabani ka rawarawa vua na Aurum Exploration (Fiji) Limited me veibataka na levu ni ilavo me sauma ena volume ni qele kei na vatu esa usana oti ki Jaina.
· E kalougata ni raica rawa na Auditor-General mai na Fiji Revenue and Customs Authority (FRCA) na levu ni tani (tonnage) ni qele e sa vakauta na Aurum Exploration (Fiji) Limited ena nodratou vakarauta na tabana ni kasitaba n bera ni biubiu na waqa ka laurai kina ni vakavodori e 1,287,843.7 tonnes ni bauxite me yacova mai na ka 14 ni Okotova 2014. Ena lisi naba 18262 ka soli kina Aurum Exploration (Fiji) Limited e a dodonu me kauta ga e 1,000,000 na tani. E laurai ni vakayagataka tiko na kabani na Special Mining Lease No.59 of 13/5/2011 na Director Mines ena kelikeli ka sega ni muria na veika e virikotori ena lisi naba 18262 ka soli ena 9/3/2011 ni yalana na kelikeli ena 10 meters mai na dela ni qele. E sa vakadeitaki ni sa siviya na tini na mita na levu ni kelikeli (depth) esa tara tiko na cakacaka ni Aurum Exploration (Fiji) Limited.
· Na Aurum Exploration (Fiji) Limited e dodonu me sauma na fair share of royalty kina Mataqali ena veiyabaki ni bera na yabakivou ni cakacaka (in advance). Sa kena I balebale na ilavo ni 2013 me sa saumi ena 2012. Na tikina oqo e virikotori ena veiyalayalati me vakatekivu mai na tiki ni siga ka tekivu kina na I cakacaka (Mining Start Date).
· E a soli vua na Aurum Exploration (Fiji) Limited e tolu na lisi e dela ni qele mai na Mataqali Naicobo, Mataqali Nalutu kei na Mataqali Noro.
o Na Mataqali Naicobo ka taukena e 150.7827 ha na qele e dodonu me taura tiko ena veiyabaki e $500,000 me vakatekivu mai na siga e a tekivu kina na cakacaka (Mining Start Date - 2011) me yacova ni cava na lisi.
o Na Mataqali Nalutu ka taukena e 26.1412hac ha na qele e dodonu me taura tiko ena veiyabaki e $70,000 me vakatekivu mai na siga e a tekivu kina na cakacaka (Mining Start Date - 2011) me yacova ni cava na lisi.
o Na Mataqali Noro ka taukena e 7.8868 ha na qele e dodonu me taura tiko ena veiyabaki e $30,000 me vakatekivu mai na siga e a tekivu kina na cakacaka (Mining Start Date - 2011) me yacova ni cava na lisi.
· Ena November 2014 sa qai sauma tu na Aurum Exploration (Fiji) Limited e $600,000 na udolu ena Tabana ni Qele (Department of Lands) ka rawa ni kune ena RR 263725 of 3/11/2014 ka se tikoga ena Lands me qai soli yani kina vei Mataqali. E dodonu me qai 2014 na Mataqali Naicobo me taura oti e 2 milioni na dola, na Mataqali Nalutu me taura oti 280,000 na udolu na dola kei na Mataqali Noro me sa taura oti e 120,000 na udolu na dola.
· Sa vakadeitaki talega ni sega ni a vakayacori vakasavasava na kerekere ni kabana me lisi ka sega ni vakayagataki na fomu ni application kei na nona vakarautaka na Aurum Exploration (Fiji) Limited na nona I tukutuku vaka ilavo me rawa ni vaka donui kina na nona kere lisi.
Na veika oqo e semati vata tiko kei na nona yalayala na turaga na Prime Minister ena dola ni cakacaka ena 2011 ka yalataka ena nona vosa, milioni, veivakavaletaki, veivakatorocaketaki, cakacaka kei na vuqa tale na ka.
Sa kerei meda saini ena I vola “pettion” me laveti kina Palimedi na noda kauwai ka me vakayacora na matanitu na veika sa yalataka oti ka vakabibi me sauma mai na Aurum Exploration (Fiji) Limited na vo ni ilavo sa dinau tu kina me yacova na 2016.
Vinaka,
Mosese Bulitavu
(Member of Parliament)
From Fijileaks Archive:
http://www.fijileaks.com/home/digging-beneath-the-surface-audit-report-found-aurum-bauxite-mining-didnt-give-fair-share-of-payment-to-landowners-over-extracted-bauxite-in-breach-of-lease-bainimarama-had-gifted-lease-to-aurum